Giderek artan ekran bağımlılığı, günümüzün önemli sorunlarından biri. Çocuklarda fiziksel, gelişimsel, ruhsal ve sosyal alanlarda olumsuz etkileri bulunan ekran bağımlılığı hakkında Uzman Psikolog Ayşin Yarar’dan önemli bilgiler aldık.
Ekran bağımlılığı nedir? Çocuklarda ekran bağımlılığından söz etmek için hangi belirtileri gözlemlemeliyiz?
Günümüz çocukları, çok erken dönemde ekranla tanışıyor. Bebeklerin bile özellikle yemek yedirirken ilgisini çekmek amaçlı ekrana maruz bırakıldığına şahit oluyoruz. Erken dönemde fazlaca ekran kullanımı, çocukların gelişimini pek çok alanda olumsuz etkiliyor; ilerleyen yaşlarda ekran bağımlılığının gelişmesine neden olabiliyor.
Ekran bağımlılığını telefon, tablet, televizyon veya bilgisayar ekranı karşısında fazlaca zaman geçirmek olarak tanımlayabiliriz. Ekran bağımlılığında ekranı sık sık kontrol etme ihtiyacı hissetmek, mahrum kaldığında aşırı tepkiler vermek, izlenmese dahi ekranı açık ve göz önünde bulundurmak gibi davranışlar gözlemlenebilir. Günlük ihtiyaçların karşılanması, sorumlulukların yerine getirilmesi ve sosyal yaşamın devamlılığı ile ilgili sıkıntılar yaşanması da ekran bağımlılığının belirtileri arasında yer alır.
Son yıllarda çocuklarda ekran kullanımı veya bağımlılığı arttı mı?
Teknolojinin ilerlemesi, bebeklere ve çocuklara yönelik video paylaşım sitelerinin, eğitici veya eğlence amaçlı içeriklere sahip uygulamaların artması, bebek ve çocukların ekrana olan ilgilerini artırıyor.
Bununla birlikte COVID-19 salgını ile kendimizi bir anda içinde bulduğumuz pandemi koşulları, özellikle çocukların ekran kullanımının artmasına neden oldu. Pandemi sürecinde evde kalan küçük çocukların, günün çoğunu ekran karşısında oyun oynayarak veya video izleyerek geçirdiklerini gözlemledik. Okul çağı çocuklar ise çevrimiçi eğitim nedeniyle uzun saatler ekran başından kalkmadı, ders saati dışında kalan zamanlarda da yine ekran karşısında arkadaşlarıyla oyun oynayarak veya video izleyerek zaman geçirdi. Tüm bunlara bağlı olarak son yıllarda çocukluk döneminde ekran kullanım sürelerinin oldukça arttığını söyleyebiliriz.
Ekran bağımlılığının çocuklar üzerindeki etkileri neler?
● Ekran başında uzun süre hareketsiz kalan çocuklarda vücut ağrıları, kas ve iskelet sistemi bozuklukları karşımıza çıkıyor. Kalp ve göz rahatsızlıkları da görülebiliyor.
● Yeterli düzeyde fiziksel aktivitede bulunmayan çocuklardaki obezite riski, fiziksel aktivitede bulunan çocuklara göre daha yüksek oranda görülüyor.
● 0-2 yaş arası çocukların dil, bilişsel, sosyal ve motor beceri alanlarında gelişimlerini olumsuz etkileyebiliyor.
● İletişim becerilerinde zorluklar gözlemlenebiliyor. Eğer çocuğun bir yatkınlığı varsa otizm belirtilerinin ortaya çıkması tetiklenebiliyor. Otizmle karışabilecek bir durum olan “uyaran eksikliği” fazla ekran kullanımı ve az etkileşimli iletişimin sonucu olarak karşımıza çıkabiliyor.
● Dikkat, hafıza ve öğrenme süreçlerine dair sorunlar yaşanabiliyor. Okul görev ve sorumluluklarını yerine girmekte zorlanma ve okul başarısında düşüş gözlenebiliyor.
● Hayal gücünü kullanma, karar verebilme, planlama yapabilme gibi bilişsel becerilerin yanında, sosyal yaşama adapte olabilme gibi becerilerde de sıkıntılara rastlanıyor.
● Uyku sorunları sıklıkla yaşanıyor. Ekranların yaydığı mavi ışık; beynin melatonin (uykuya geçmemizi sağlayan hormon) salgılamasını durduruyor.
Aileler nelere dikkat etmeli, önerilerinizi alabilir miyiz?
Çocukların; karşılıklı etkileşime dayalı oyunlar oynaması, saklambaç gibi grup oyunlarına dahil olması, sıra beklemeyi, kurallara uymayı, yenilgiyi tolere edebilmeyi öğreten kutu oyunlarıyla ilgilenmesi, sosyal becerilerinin gelişmesini sağlar. Birlikte mutfakta yiyecek hazırlamak, dışarıda sosyal veya sportif faaliyette bulunmak gibi etkinlikler de çocukların gelişimini ve ruh sağlığını olumlu yönde etkiler. Ayrıca ebeveyn-çocuk ilişkisinin de sağlıklı bir şekilde ilerlemesine katkıda bulunur.
Önerileri şöyle maddeleyebiliriz:
● Televizyon, gün içinde sürekli açık kalmamalı.
● Birlikte bolca zaman geçirmeli ve bu zaman mutlaka ekran karşısında geçirdikleri süreden fazla olmalı.
● Yatak odasında televizyon olmamalı; uyku vakitlerinde tablet, telefon gibi aletler odada bulundurulmamalı, hatta uykudan 1-2 saat önce ekran kullanımı sonlandırılmalı.
● Özellikle 0-3 yaş arası dönemde çocuklarla karşılıklı etkileşime dayalı oyunlar oynamalı.
● Ekran kullanım süreleri kontrol altında tutulmalı ve sınırlandırmalı.
● 0-2 yaş arasındaki çocuklar ekranla hiç tanışmamalı.
● 2 yaş itibarıyla çok kısa sürelerle yaşına uygun çizgi filmler izlemesine müsaade etmeli ancak mutlaka bir yetişkin eşliğinde olmalı.
● 3-6 yaş arası çocuklarda günlük ekran kullanımı 1 saati geçmemeli.
● Erken çocukluk dönemindeki çocuğa eşlik etmeli, izledikleri birlikte yorumlamalı. Örneğin “Bak çocuklar alkış yapıyor, hadi biz de alkışlayalım” diyerek aktif bir izleme sağlamalı.
● İzledikleri videolar ve çizgi filmler, oynadıkları oyunlar takip edilmeli.
Aileler çocuklarıyla sağlıklı bir iletişim kurmak için nasıl bir tutum sergilemeli?
Ebeveynlerin de kendi ekran kullanım süreleriyle çocuklara model olması önemli. Sürekli “Bırak o telefonu elinden”, “Saatlerdir tablete bakıyorsun, yeter artık” diyen bir ebeveyn, uzun süreler telefonla zaman geçirmemeli.
Çocuğumuzun ilgi gösterdiği şeye ilgi göstermek de önemli bir tutum. “Ne izliyor?”, “Oyunun içeriği/amacı ne? Karakterler nasıl?” ve “Videodaki konuşmalar, kullanılan ifadeler nasıl?” sorularına odaklanabiliriz. Çocuğumuza “Bu nasıl bir karakter?” ve “Ne kadar değişik giyinmiş. Peki ne yapması gerekiyor bu oyunda?” gibi sorularla yaklaşarak; oyunu veya videoyu anlamaya, dolayısıyla çocuğumuzu anlamaya çalışabiliriz.
Ayrıca, çocuğumuz için uygun olmadığını düşündüğümüz video veya oyunlar hakkında onunla dürüstçe duygu ve düşüncelerimizi paylaşmalıyız. Yasaklar, çocukların daha çok öfkelenmesine neden olabiliyor; onun duygularını da anladığınızı mutlaka dile getirmeli. “Bu oyunu oynamayı sevdiğini biliyorum. Değişik karakterler varmış gerçekten. Ama benim gördüğüm kadarıyla senin yaşındaki çocuklar için çok da uygun bir oyun/video değil bu. Annen/baban olduğum için senin iyiliğini düşünmek ve seni korumak benim görevim. Bu nedenle, bu oyun yerine başka bir oyun bulmamız daha iyi olacak diye düşünüyorum. Birlikte göz atalım oyunlara ne dersin?” şeklinde yaklaşmak sağlıklı bir yöntem.
Ekran bağımlılığı için ne zaman bir uzmana başvurmalı?
Ekran kullanımı çocuğun hayatında fazlasıyla yer tutuyor ve buna bağlı olarak çocuk başka etkinliklere zaman ayıramıyorsa, günlük görev ve sorumluluklarını yerine getirmekte aksaklıklar yaşıyorsa, ekran sınırlanması veya engellenmeyle karşılaştığında aşırı tepkiler veriyorsa, gelişimsel süreçlerinde gerilik veya farklılık gözleniyorsa bir uzmana başvurmak gerekiyor. Çocuklarla çalışan bir psikolog, pedagog veya bir çocuk psikiyatristi; uygun terapötik yaklaşımla çocuğu destekliyor. Aynı zamanda ebeveyn tutum ve davranışları da ele alınıp düzenlemeler yapılması fayda sağlıyor.
