Şehir efsaneleri, asparagaslar, şüpheli bilgiler eğer internette yer alıyorsa önüne geçmek çok zor. Çünkü çok paylaşıyor ve çok hızlı yayılıyorlar. Tamam her duyduğumuza hemen inanmayalım ama nasıl tavır alalım?
Yalan haberlerin kimisi eğlendirmek kimisi de tık kazandırmak için üretiliyor. Ama kriz anlarında ya da toplumsal kutuplaşmanın nüksettiği gündemlerde yapılan bazı yanlış paylaşımlar tehlikeyle sonuçlanabiliyor. En büyük yalanları ve doğru bilgiden nasıl emin olacağımızı Doğrulama El Kitabı'nın ve teyit.org'un editörü gazeteci, yazar Mehmet Atakan Foça'ya sorduk.
Fotoğraf: Mario Garcia
Bugüne kadar yanlışlığını ortaya koyduğunuz size göre en büyük, en tehlikeli, “yok artık” dedirten beş internet yalanı neydi?
Mehmet Atakan Foça: “Tercih” mührü “Hayır” yazısının üzerine basılırsa oy geçersiz sayılacak iddiası, TBMM’de 90 TL vatandaşlık aidatı alınmasına ilişkin kanun kabul edildi iddiası, Başbakanlık’ın “hayırlı” kelimesinin kullanımını yasaklayan genelge yayınladığı iddiası ve ithal muzlara HIV enjekte edildiği iddiası. Bunlar üstelik sitede en çok okunan analizlerin başında geliyor. Ancak her birinin olma ihtimali son derece düşük, şaşırtıcı iddialar.
Hafızanızda yer eden "çok masum, iyi niyetliydi" dediğiniz gerçek olmayan bir bilgi oldu mu?
M.A.F: Özellikle “şudur” diyebileceğim bir şey aklıma gelmiyor ancak bazı iddiaların gerçekten insanların birbirine yardımcı olmak veya tamamen iyi niyetlerle ortaya atıldığını görebiliyoruz. Bazense iyi niyetli başlayan bazı iddialar, sonu kötü bitinceye dek sirküle olmaya devam ediyor.
Magazin, spor, sağlık, politika, ekonomi... En çok hangi kulvarda doğru olmayan bilgi üretiliyor?
M.A.F: Üretim konusunda değil ancak yaygınlık konusunda politika alanında üretilen yanlış bilginin çok daha fazla kişiye çok daha hızlı ulaşabildiğini söyleyebiliriz. Magazin, spor gibi bizim alanımıza çok nadiren giren alanlarda da yanlış bilgi dolaşıyor elbette. Ancak buradaki yanlış bilginin ulaştığı kitle sınırlı, oysa politika herkesin günlük hayatına dokunan, onu şekillendiren bir şey. Bu yüzden politik alanda daha çok yanlış bilgi üretildiğini söylemek mümkün.
Bu yalanlar ne işe yarıyor sizce? Üretenlerin motivasyonu hakkında akıl yürütebilir miyiz?
M.A.F: Birçok amaç için yanlış bilgi üretilmiş olabilir. Bir kısmı gerçekten yanlış anlamadan kaynaklanıyor olabilir, diğer büyük kısmı ise eğlence amaçlı, siyaset arenasında rakibini elemek için, propaganda yapmak için, nefret söylemi üretmek, hedef göstermek için yanlış bilgi üretilmiş olabilir. Bilgiyi üretmenin motivasyonu neyse yanlış bilgiyi üretmenin motivasyonu da aşağı yukarı o.
“TERSİNE GÖRSEL ARAMA”YI BİLİYOR MUSUNUZ?
Doğru bilgiden emin olma yolları nelerdir?
M.A.F: Birkaç farklı yerden haberi, bilgiyi doğrulamış olmak gerekiyor. İnternette çok fazla paylaşılan haberin doğru olacağına dair naif bir inanış var. Ancak sosyal medyadaki arkadaşlarımızın paylaştıkları, inandıkları her zaman doğru olmak zorunda değil. Bu yüzden en az iki, üç kaynaktan duyumlarımızı doğrulatmamız gerekiyor.
Sosyal medyada çok paylaşılan fotoğrafların doğruluğundan nasıl emin olacağız?
M.A.F: Her gün kullandığımız Google gibi arama motorlarının çoğunda tersine görsel arama özelliği bulunuyor. Bu özellik sayesinde internette gördüğünüz bir fotoğrafın daha önce herhangi başka bir haberde kullanılıp kullanılmadığını, eski bir olayla ilişkilendirilip ilişkilendirilmediğini ya da nerede, kim tarafından çekildiğini bulmanız çok kolay. Eğer siz bunu yapmıyor ya da yapamıyorsanız, paylaşılan fotoğrafın altındaki yorumlara ve teyit.org'a göz atın. Eğer bir şeyler ters gidiyorsa mutlaka biri onu fark etmiştir.
EN DİKKAT ÇEKİCİ YALAN HABERLERDEN SEÇKİLER
(Kaynak: Teyit.org)
1. Hitler öldü, kesin bilgi
Geçen günlerde Sabah, Haberler, Son Dakika, Ontrava, Webtekno gibi haber sitelerinde yer alan haberlerde Arjantin’in Salta eyaletinde yaşayan 128 yaşındaki adamın, diktatör Adolf Hitler olduğunun iddia edildiği belirtildi. Haber gerçeği yansıtmıyor; çünkü bu, parodi haber yapan World News Daily Report'un "eğlence" amaçlı ürettiği bir haber.
Hitler olduğu iddia edilen yaşlı adamın fotoğrafı, İngiltere’nin Huddersfield şehrinde yaşayan ve 2014’te 100. yaşını kutlayan Francis Morris’e ait.
Haberlerde yer alan ve yaşlı adamın eşi olduğu iddia edilen kadının fotoğrafı, stok fotoğraf ve video satan Shutterstock’tan alınmış.
Söz konusu haberde İsrail gizli servisinin Latin Amerika’da eski Nazi savaş suçlularını aramayı bırakmasının ardından Adolf Hitler olduğunu itiraf eden bir göçmenin ortaya çıktığı iddia ediliyor.
2. Sosyalfobi 28 yıl kör taklidi yaptırmış!
"İspanya’da yaşayan 57 yaşındaki bir kadının çevresine selam vermekten sıkıldığı için 28 yıldır kör taklidi yaptığı ortaya çıktı" haberi hem sosyal medyada viral oldu hem de Haberler.com gibi sitelerde de yer aldı. Ancak haber tamamen asılsız.
Haberde kullanılan ve Carmen Jimenez’e atfedilen gözlüklü sarışın kadının fotoğrafı Pixabay isimli stok fotoğraflar sunan bir siteden alınmış.
Asılsız iddiayı ortaya atan İspanyol mizahi haber sitesi Hay Notica.
3. Bir restoran yalan haber yüzünden kapanmanın eşiğinde
Channel23news.com isimli site Londra'daki Karri Twist adlı Hint restoranının sahibinin insan eti satmaktan tutuklandığını ve dondurucuda dokuz cesedin bulunduğunu iddia eden bir haber yayımladı. Haber sosyal medyada hızla yayıldı. Linke tıklayanlar, haberin olduğu sayfaya yönlendiriliyordu ve hemen yanında “Şakalandınız! Şimdi Bir Hikaye Uydurun. Arkadaşlarınızı Kandırın!” yazısı vardı. Ancak bu link pek işe yaramadı. Yalan haber sayesinde 1957’den beri iş yapan Hint restoranı kapanma tehlikesi karşı karşıya geldi. Restoranının sahibi Shrina Begum, önce insanların neden Hint restoranını arayıp kendisini insan eti satmakla suçladığını anlayamadığını, müşteri sayısının yarıya düştüğünü, bazı çalışanların iş saatlerini azalttığını söyledi.
İnsan eti satıldığını iddia eden yalan haberde Hint restoranı Karri Twist'in gerçek fotoğrafı kullanıldı.
4. Spiraller işe yaramıyor mu?
soL Haber, Hürriyet Aile, Biliyomuydun, Cumhuriyet, Vatan gibi haber sitelerinde yer alan bir haberde ABD’nin Alabama eyaletinde, doğum kontrolü için spiral taktıran kadının bebeğinin elinde spiralle dünyaya geldiği iddia edildi. Oysaki iddia ile birlikte paylaşılan fotoğrafta herhangi bir montaj bulunmasa da, spiral ipi bebek doğduktan sonra, hemşire tarafından bebeğe verilmiş. Fotoğraf 28 Nisan’da anne Lucy Hellein tarafından ilk olarak sosyal medya hesabında paylaşılmış. Hellein, kullandığı Mirena marka doğum kontrol spiralinin bir işe yaramadığını şaka yollu bir dille paylaşarak “Mirena fail!” (Mirena başarısız oldu!) ifadesini kullanmıştı.
Anne, oğlunun elinde spiralle doğduğuna dair herhangi bir paylaşımda bulunmazken, fotoğraf sosyal medyada bebeğin elinde spiralle doğduğu iddiasıyla viral oldu.
"Amerika’da bir bebek elinde spiral ipiyle doğdu" yalan haberine konu olan ufaklık.
