İnsanlık tarihi kadar eski olan yazılı kültür, günümüzde dijital bir değişim geçiriyor. Dijital kitaplardan dijitalleşen kütüphanelere kadar okuma eylemi yeniden biçimleniyor.
İnsanlık tarihi kadar eski olan yazılı kültür, ilk olarak taşlara, kil tabletlere ve papirüslere kazınmış sözcüklerle başladı. Ardından parşömenler, el yazmaları ve matbaa devrimi ile basılı kitaplar geldi. Gutenberg’in 15’inci yüzyılda icat ettiği matbaa, sadece kitabın değil, bilginin demokratikleşmesinde bir dönüm noktası oldu. Ancak 20’nci yüzyılın sonu ve 21’inci yüzyılın başı, bilgiye erişimin biçimini bir kez daha dönüştürdü. Dijitalleşme, kitabı artık sadece fiziksel bir nesne değil, aynı zamanda bir yazılım, bir uygulama ve hatta bir sesli deneyim haline getirdi.
E-kitap okuyucular (e-readerlar) ve mobil uygulamalar sayesinde de bugün yüzlerce kitap bir tablet ya da cep telefonuna sığabiliyor. Bugün Amazon’un Kindle’ı, Apple Books, Google Play Books gibi platformlar ve bunlara uygun cihazlar sayesinde e-kitap kültürü kitleselleşti. Özellikle Z kuşağı, taşınabilirlik, erişilebilirlik ve kişiselleştirme seçenekleri nedeniyle dijital kitapları tercih ediyor.
E-kitapların görme engelli bireyler için sunabildiği sesli okuma seçenekleri de bilgiye erişimi çok daha kapsayıcı bir hale getiriyor. Ancak hâlâ önemli bir gerçek var: Her ne kadar dijital içerikler artsa da pek çok kişi için basılı kitapların kokusu, sayfaların hissi basılı kitaptan okumayı vazgeçilmez bir deneyim haline getiriyor.
Raflardan buluta taşınan bilgi merkezleri
Kitaplar kadar kütüphaneler de değişim geçirdi. Eskiden kütüphane dendiğinde akla sessiz koridorlar, katalog ve ödünç alma fişleri gelirdi. Bugün ise kütüphaneler yalnızca kitap saklanan yerler değil; aynı zamanda dijital arşiv merkezleri, ortak çalışma alanları, topluluk etkinlikleri için buluşma noktaları ya da bilgiye eşit erişimin sağlandığı kamusal alanlar oldu.
Türkiye’de de bu dönüşüm gözle görülür biçimde yaşanıyor. Modern kütüphaneler artık dijital kaynaklar konusunda oldukça zengin. Özellikle son yıllarda açılan Millet Kütüphaneleri hem teknolojik altyapılarıyla hem de 7/24 açık oluşlarıyla yeni nesil kütüphane anlayışını temsil ediyor.
Kullanıcının bilgiye en doğru ve hızlı şekilde ulaşmasını sağlamak, görev tanımının bir parçası olan dijital kütüphanelerin belli başlı bazı özellikleri kullanıcıya çeşitli avantajlar sunuyor. Bunlar şöyle sıralanabilir:
E-veritabanları: Bu veritabanları sayesinde akademik makalelerden elektronik tezlere kadar geniş bir erişim imkanı sunuluyor.
Dijital üyelikler: Fiziksel olarak kütüphaneye gitmeden dijital kartla hizmet almak mümkün.
Online ödünç alma: Bazı kütüphaneler, e-kitapları belirli süreyle okurlarına dijital ortamda ödünç veriyor.
Sanallaşan sergiler ve atölyeler: Kültürel etkinlikler artık çevrim içi ortamda da düzenleniyor.
Bu değişim, özellikle pandemiden sonra ivme kazandı. Kütüphaneler artık sadece fiziksel mekanlar değil, sanal bilgi evrenlerinin de kapısı konumunda.
Genç kuşakların gerçeği dijital dünya
Yeni nesil, doğası gereği dijitale doğan bir kuşak. Onlar için bilgiye erişim her an her yerde ve neredeyse anında mümkün. Ancak bu kolaylık, okuma alışkanlığını derinleştiriyor mu, yoksa yüzeyselleştiriyor mu? Bazı araştırmalar, dijital okuma ortamlarının dikkat süresini kısaltabileceğini öne sürse de interaktif kitaplar, oyunlaştırılmış okuma platformları ve sesli kitap uygulamaları, çocuklar ve gençler için kitapla bağ kurmanın yeni yollarını sunuyor.
Psikologlar ve eğitimciler de okuma alışkanlığının türü ne olursa olsun, bireyin zihinsel gelişimi, empati becerisi ve dil hakimiyeti açısından çok önemli olduğunun altını çiziyor. Bu nedenledir ki eğitimcilere ve ebeveynlere, çocukların okuma alışkanlığını hem basılı hem dijital kitaplarla dengeleyerek güçlendirmesi öneriliyor.
Kütüphane bilimciler ise kütüphanelerin artık “kitapların koruyucusu” değil, bilgiye rehberlik eden alanlar olması gerektiğini vurguluyor. Bu bağlamda, kütüphaneciler artık bir tür dijital arama rehberi gibi çalışıyor.
Geleceğin kütüphaneleri ve kitapları
Bilim kurgu filmlerinde gördüğümüz hologram kitaplar, yapay zeka destekli kitap analiz araçları ve artırılmış gerçeklik ile zenginleştirilen sayfalar artık hayal değil. Bu mevcudiyetten yola çıkıldığında gelecekte de kütüphaneler, sadece sessiz okuma alanları değil; artırılmış gerçeklik ile tarihi deneyimleme merkezleri olabilir. Kitaplar, okuyucunun ruh haline göre sayfa içeriğini uyarlayan akıllı sistemlere dönüşebilir. Yapay zeka destekli okuma koçları, öğrencilerin okuma hızını, anlama düzeyini analiz ederek onlara gelişim önerileri sunabilir. Bu gelişmelerin ortak noktası ise kitap ve bilgi. Bir süre sonra da kitap ve bilgi yalnızca bir nesne değil; bir deneyim haline gelecek.
Her ne kadar kitapların biçimi değişse, kütüphaneler dijitalleşse de okuma eyleminin insan zihni üzerindeki etkisi sürüyor. Kağıt kokulu sayfalarda ya da dijital ekranda olsun kitaplar zihnimizde yeni dünyalar yaratma gücüne sahip. Kütüphaneler de bu dünyalara açılan kapılar. 19-25 Nisan Kitap ve Kütüphaneler Haftası, bizlere yalnızca kitap okumanın değil, bilgiye ulaşmanın özgürlüğünü ve gerekliliğini de hatırlatıyor.
